Nhiều thế hệ - một vai diễn TÔ ÁNH NGUYỆT

Hơn nửa thế kỷ qua, bao nhiêu thế hệ khán giả cải lương đã khóc cùng Tô Ánh Nguyệt. Người con gái đã dám sống chết vì tình yêu và hy sinh cả cuộc đời mình vì tình mẫu tử, lại là nạn nhân của định kiến một thời. Nhân vật mang những nét điển hình của một người phụ nữ Việt Nam, dù khổ đau hay hạnh phúc cũng đều không thể tách rời cái đạo “tam tòng”. Dù rằng ngày hôm nay, đã xa lắm rồi với thời phong kiến đầy những gò bó khắc nghiệt ấy, nhưng đâu đó trong tận cùng sâu thẳm tâm hồn người phụ nữ Việt Nam, bóng dáng một Tô Ánh Nguyệt vẫn còn đó. Và trên sân khấu dù đã qua nhiều thế hiện diễn viên, nhưng những giọt nước mắt rơi xuống vì nhân vật bao giờ cũng vậy…

Người diễn vai Tô Ánh Nguyệt đầu tiên là nữ NSND Phùng Há. Khoảng năm 1950, trên sân khấu Phụng Hảo, bà đã làm rơi nước mắt biết bao khán giả qua cả hai vai Tô Ánh Nguyệt và cô Lựu, trong hai tác phẩm của soạn giả Trần Hữu Trang. Tính đến nay đã gần nữa thế kỷ rồi – Tô Ánh Nguyệt của Phùng Há không biết có ai còn nhớ! NSƯT Diệp Lang – người “gắn bó” nhiều nhất với Tô Ánh Nguyệt  - kể rằng: Lúc đó tôi chỉ mới 10-11 tuổi, thường đứng nép bên cánh gà để xem và xem đến thuộc lòng từng câu thoại, từng động tác diễn. NS Phùng Há diễn vai Tô Ánh Nguyệt rất hay và hình tượng nghệ thuật rất đẹp ấy luôn khắc đậm trong tâm trí tôi cho đến bây giờ. Tiếc là NS Diệp Lang không thể diễn tả được rõ hơn những cái hay mà NSND Phùng Há thể hiện vai Tô Ánh Nguyệt. Thế nhưng tôi cũng nghĩ như ông – những ai đã từng xem Phùng Há diễn tuồng, chắc sẽ không bao giờ quên được. Tác giả Ngọc Linh còn nhớ: Lớp diễn Nguyệt đến giao con cho Minh, bà đã đề nghị đặt một chiếc quạt máy trên sân khấu. Đến khi Nguyệt giao con xong, cô đứng lặng một mình với xấp tiền trong tay, lúc đó hậu đài mở quạt lên gió thổi tung những tờ giấy bạc bay khắp sân khấu. Tôi nghĩ rằng đó là một ý tưởng hay và các nghệ sĩ sau này cũng từ đó mà để ý sáng tạo cho chi tiết này nhiều hơn.

Tô Ánh Nguyệt – Lệ Thủy – trong trẻo nhưng sắc màu chung thủy

“Má ơi con sợ thành kiến “nữ sanh ngoại tộc”, sợ chiếc thuyền lênh đênh trên sóng nước mịt mờ. Nghe má nhắc lại thời con gái cũng tối tăm ảm đạm như bây giờ…” Không hiểu vì sao mỗi lần nhắc đến Tô Ánh Nguyệt, tôi lại nghe văng vẳng bên tai câu hát ấy. Qua giọng ca nghẹn ngào, day dứt cảu NS Lệ Thủy, câu hát cất lên nghe như một lời kêu cứu. Trước sự khắc khe của nghười cha, sự nghiệt ngã của số phận, Nguyệt chỉ còn biết cầu cứu ở mẹ mình. Nhưng rồi cô cũng biết tất cả là vô vọng, bởi “tuổi già và tuổi trẻ có khác nhau nhưng sự bất công trước và sau không hề thay đổi”, Nguyệt chỉ còn biết lặng lẽ cất bước ra đi, cam lỗi câu hiếu đạo, không hẳn vì tình yêu, mà chính vì đứa con trong bụng.

Vào vai Tô Ánh Nguyệt, NS Lệ Thủy hoàn toàn có ưu thế bởi chị có giọng ca chân phương, mộc mạc, có lối diễn xuất bình dị, chân thật. Tô Ánh Nguyệt của Lệ Thủy thể hiện rõ mình là một cô gái của làng quê chân chất, luôn cuối đầu trước lễ giáo gia phong. Và khi yêu, dù là yêu chồng hay yêu con, nàng cũng yêu với một tình yêu thủy chung, chân thật. Lệ Thủy vào vai một cách chậm rãi, tự nhiên, khi cô Nguyệt đứng trước ngịch cảnh phải bỏ nhà đi, phải giao con cho người khác, rồi bị con mắng chửi, đuổi xua… Lệ Thủy cũng không thổ lộ nổi đau một cách ồn ào mà thể hiện tất cả qua giọng ca, qua ánh mắt. Người xem thấy Tô Ánh Nguyệt của Lệ Thủy như gánh tất cả những đau thương, tủi cực về mình, có trách cũng chỉ trách mình và có than cũng chỉ dám than thở một mình. Ngay cả khi đau khổ cùng cực, cô Nguyệt phải bật lên câu hỏi: “Nhưng chẵng lẽ suốt đời tôi phải mất đi cái quyền làm mẹ hay sao?”, Lệ Thủy cũng không muốn để cô Nguyệt hỏi con mình câu hỏi đó, bởi cô Nguyệt biết – thằng Tâm nó vô tội. Có tội chăng là “sự bần cùng cộng với những bất công, những định kiến xã hội dành cho thân phận đàn bà như tôi” đã khiến cô mất đi cái quyền làm mẹ. Lệ Thủy xử lý đại từ theo tâm trạng nhân vật rất tốt, mỗi lời ca của chị như xoáy vào lòng người nghe, đau khổ đó mà vẫn trong trẽo đến lạ lùng. Những ai từng mê nhân vật của Lệ Thủy  đểu cho rằng “trái tim nghệ sĩ đã giúp chị thanh lọc những màu sắc bi kịch để vớt lấy những nổi niềm nhân sinh cô đọng nhất” – nên nhân vật của chị dù khổ đau đến mấy vẫn đậm đà chất nhân hậu, thủy chung.

Tô Ánh Nguyệt – Tài Linh

Đến thế hệ của Tài Linh, Tô Ánh Nguyệt lại thêm một lần được tái dựng. Ở sân khấu video, vốn được xem là hạn chế sức sáng tạo của diễn viên. Tô Ánh Nguyệt – Tài Linh vẫn làm khán giả rơi nước mắt. Không nhiều nhẫn nhục, chịu đựng như Tô Ánh Nguyệt của Lệ Thủy, Tài Linh đã khai thác khía cạnh “có học” của nhân vật để xây dựng một Tô Ánh Nguyệt sắc sảo hơn, có cái nhìn chủ quan hơn trước những bi kịch của đời mình. Ngay lớp đầu tiên, khi cô Nguyệt đồi đáp với cậu Bích, người xem đã thấy nhân vật bộc lộ một chút bản lĩnh, cái bản lĩnh mà Lệ Thủy phải giấu vào trong. Trong những lớp cao trào, người xem thấy thấp thoáng sự phản kháng trong từng lời nói, hành động: chỉ thấp thoáng thôi chớ không nhiều, và đó là thành công của Tài Linh. Tô Ánh Nguyệt của Tài Linh như muốn vươn thêm một chút vào sự lý giải nỗi đau đời mình.

Tô Ánh Nguyệt – Kim Thoa – Những lần gặp gỡ đáng nhớ

Kim Thoa gặp Tô Ánh Nguyệt lần đầu tiên trên sân khấu đoàn cải lương Tinh Hoa của mẹ cô, và cũng nhờ Tô Ánh Nguyệt mà ba cô mới đồng ý cho cô theo nghề hát. Lần gặp gỡ đầu tiên đã để lại một kỷ niệm khó quên, bởi Kim Thoa khi đó còn rất trẻ và lần đầu vào vai đã được Ánh Nguyệt để dự thi. Năm 1993, Kim Thoa lọt vào danh sách 15 diễn viên được yêu thích và đứng hạng 6 ở vòng chung kết, trong khi có 5 HCV được trao. Không nản lòng, năm 1997 cô lại đăng ký tham gia giải Diễn viên Xuất sắc,  vẫn với Tô Ánh Nguyệt và đoạt biểu tượng Diễn viên Xuất sắc giải Trần Hữu Trang. Cả ba lần gặp gỡ điều đáng nhớ đối với Kim Thoa. Riêng với khán giả, Tô Ánh Nguyệt của Kim Thoa đã để lại những ấn tượng đẹp. Tâm trạng nhân vật với những biến đổi thương yêu – hờn trách được ôc diễn đạt khá tinh tế. Ngày đó, người trong giới đã đánh giá Kim Thoa là một cô đào có nhiều tiềm lực. Không biết trong sự nghiệp sân khấu của mình, Kim Thoa có lần nào được gặp lại Tô Ánh Nguyệt nữa hay không?

Hơn nửa thế kỷ rồi, các thế hệ diễn viên đã thay nhau xây dựng hình tượng Tô Ánh Nguyệt. Và có lẽ nhiều thế hệ sau này nữa sẽ có dịp gặp lại Tô Ánh Nguyệt. Tuy nhiên, không biết có phải vì hai tác phẩm Tô Ánh Nguyệt và Đời Cô Lựu đã mang những giá trị kinh điển nên hình tượng nhân vật Tô Ánh Nguyệt và cô Lựu cũng thế. Nhiều thế hệ đã diễn Tô Ánh Nguyệt, nhưng tới bây giờ chưa có ai thoát khỏi nét diễn xuất ban đầu của NS Lệ Thủy. Nhưng với khán giả - tôi tin rằng dù bao nhiêu năm nữa, vai diễn người phụ nữ với nỗi đau rất đời thường ấy luôn gặp được sự đồng điệu, cảm thông – để mỗi lần xem, là một lần khán giả không cầm được nước mắt.

Võ Tử Uyên

Link: Tô Ánh Nguyệt p.1

        Tô Ánh Nguyệt p.2

• Chuyện Bên Lề - Những Món Qùa của Khán giả Mộ Điệu
• Nghệ Sĩ Tài Linh Trong Trích Đoạn “Hàn Tố Mai Mạo Chiếu”
• Giải Thưởng Trần Hữu Trang
• TÀI LINH – CHÂU THANH LẦN ĐẦU TIÊN HÁT CHUNG TRÊN SÂN KHẤU HUỲNH LONG
• NGHỆ SĨ TÀI LINH TRỞ VỀ (2011)
• TÀI LINH: THỜI “MƯA BỤI” CHỈ LÀ CUỘC DẠO CHƠI ĐẦY NGẪU HỨNG (2011)
• “SONG LINH” TÁI NGỘ (2011)
• TÀI LINH HỘI NGỘ HAI CHÀNG KÉP “RUỘT” (2011)
• Tài Linh - Quang Thành “kim cổ giao duyên” tại phòng trà Tiếng xưa (2011)
• NGHỆ SĨ TÀI LINH TÁI XUẤT SAU 6 NĂM XA QUÊ (2011)